خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – زهرا رگان: در دل سبز گیلان جایی میان شالیزارهای پرطراوت و نهرهای زلال، دو روستای «سالکده» و «لسکوکلایه» با دستانی خالی اما دل‌هایی پر از عشق، قصه‌ای متفاوت از مدیریت پسماند را رقم زدند؛ روایتی بی‌ادعا اما الهام بخش که نشان می‌دهد حتی بدون بودجه‌های کلان هم می‌توان زباله‌ها را عقب راند و روستا را به نفس کشیدن بازگرداند.
آنچه در این دو روستا رخ داده فراتر از یک طرح محیط‌زیستی است؛ این یک کنش مردمی، و یک بازتعریف از مسئولیت‌پذیری است جایی که مردم، مسئولان محلی، فعالان محیط زیست و حتی دانش‌آموختگان بازگشته از خارج کشور، در کنار هم ایستادند تا نشان دهند که می‌توان با اراده جمعی، رفتار مصرف را تغییر داد و مدیریت پسماند را از دل جامعه و نه صرفاً از نهادهای رسمی آغاز کرد.
وقتی مردم ایستادند، زباله عقب نشست
در شرایطی که روزانه بیش از ۲۵۰۰ تُن زباله در استان گیلان تولید می‌شود و بخش عمده‌ای از آن بدون تفکیک و مدیریت اصولی، در محل‌هایی مانند سایت دفن زباله سراوان انباشته می‌شود، تجربه «سالکده» و «لسکوکلایه» از جنس دیگری است؛ تجربه‌ای که از کوچه‌های روستا آغاز شد و به الگویی برای کل استان بدل گشت.
سالکده و لسکوکلایه دو روستای کوچک اما الهام‌بخش در حاشیه تالاب بین‌المللی بوجاق، با مشارکت اهالی، فعالان محیط‌زیست و کنشگران اجتماعی، مسیری متفاوت را در مدیریت پسماند روستایی برگزیدند.
در سالکده همراهی فعالان محیط‌زیست همچون «لیلا پورموحد» و «حسن نیک‌پی»، در کنار مشارکت گسترده مردم و یک جوان نخبه ایرانی بازگشته از کانادا زمینه‌ساز اجرای طرحی شد که امروز «روستای سبز گیلان» لقب گرفته است.
وقتی تفکیک از خانه آغاز شد
در این روستا آموزش‌های چهره‌به‌چهره، فرهنگ‌سازی خانه به خانه، و استفاده از ظرفیت بانوان برای تغییر الگوهای مصرف نتیجه داد تفکیک زباله از مبدا در بیش از ۹۰ درصد خانوارهای سالکده انجام شده و به جای نهادهای رسمی، این خود مردم بودند که اولین گام‌ها را برداشتند.
در اقدامی نوآورانه نخستین دستگاه زباله سوز کوچک‌مقیاس بدون دود و با فناوری بومی در این روستا نصب شد؛ دستگاهی که با سوخت گاز طبیعی، زباله‌های غیرقابل بازیافت را به خاکستر تبدیل می‌کند.
حمایت مالی این طرح از سوی «حسن نیک‌پی» یکی از فرزندان همین دیار صورت گرفت؛ کسی که زادگاه خود را فراموش نکرد و در عمل نشان داد که «عشق به خاک» هنوز زنده است.
لسکوکلایه؛ صیانت از تالاب با تغییر رفتار
در کنار سالکده روستای تالابی لسکو کلایه نیز گام‌های مؤثری در مسیر کاهش تولید زباله و آموزش محیط زیستی برداشت زنان این روستا با کنار گذاشتن پلاستیک و استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای، نماد تحول شدند و مردان، زباله را نه ننگ که مسئولیت دیدند.
این دو روستا امروز نه تنها در گیلان بلکه در سطح کشور به الگویی از مشارکت مردمی در مدیریت پسماند بدل شده‌اند؛ الگویی که برخلاف الگوهای پرهزینه و ناکارآمد از دل مردم جوشید و با خلاقیت و اراده محلی به بار نشست.
صدای سبز گیلان از دل روستاها
«لیلا پورموحد» فعال محیط زیست و مدیرعامل تعاونی پسماند پردازگر بوجاق در گفتگو با خبرنگار مهر به ابعاد فنی، فرهنگی و اجتماعی این تحول مردمی پرداخته است.
پورموحد با نگاهی تحلیلی به چالش‌های مدیریت پسماند در گیلان اظهار کرد: مسیر توسعه باید بر پایه پایداری و تکامل بنا شود، نه بر ادعاهای سطحی و پروژه‌های تبلیغاتی متأسفانه مدیریت پسماند در گیلان هنوز فاقد چشم‌انداز روشن و برنامه‌ریزی منسجم است.
وی با تأکید بر اینکه بخش بزرگی از زباله‌های شهری و روستایی گیلان قابلیت بازیافت دارد، ادامه داد: روستاهایی مثل سالکده نشان دادند که بدون بودجه‌های کلان و تنها با همراهی مردم، می‌توان مدیریت پسماند را بومی‌سازی کرد ما با کمترین امکانات، اما با آموزش و فرهنگ‌سازی گسترده توانستیم الگوی تفکیک و کاهش زباله را اجرا کنیم.
این فعال محیط زیست ضمن بیان چالش‌های جدی در مسیر مدیریت پسماند استان گیلان از مقاومت گروه‌هایی با منافع خاص در برابر تغییرات سخن گفت و نسبت به پیامدهای خطرناک دفن و سوزاندن غیر اصولی زباله‌ها در کوچه‌ها و حیاط خانه‌ها هشدار داد.
وی تأکید کرد: متأسفانه در مسیر اجرای طرح‌های مدیریت پسماند پایدار، با مقاومت‌هایی مواجهیم که منافع شخصی خود را در خطر می‌بینند و در برابر تحول و تغییر ایستادگی می‌کنند.
هشدار درباره انتشار گازهای سمی و آلودگی زیست‌محیطی
پورموحد با اشاره به وضعیت بحرانی دفن غیر اصولی و سوزاندن زباله در مناطق مختلف گیلان گفت: آمارها نشان می‌دهد میزان انتشار گازهای خطرناکی مانند دی اکسین در استان گیلان دو برابر میانگین کشوری است که این موضوع می‌تواند به یک فاجعه خاموش زیست‌محیطی تبدیل شود.
وی روش‌های فعلی دفع زباله در حیاط منازل و کوچه‌ها را ناپایدار و مخاطره‌آمیز خواند و ادامه داد: آموزش عمومی، فرهنگ‌سازی و اعتمادسازی در میان مردم ضرورت دارد.
پور موحد تجربه روستای سالکده بندر کیاشهر را نمونه‌ای موفق و الهام‌بخش معرفی کرد و گفت: سالکده جایی است که با آموزش تفکیک زباله، کاهش مصرف پلاستیک و حذف پسماند تر، توانسته‌اند الگویی مؤثر از مدیریت محلی پسماند را شکل دهند.
وی این موفقیت را محصول نهادسازی محلی، مشارکت گسترده خانواده‌ها و تغییر رفتارهای سنتی دانست و افزود: با صبر و تلاش مستمر به دست آمده و فرآیندی زمان‌بر اما پایدار است.
پور موحد به پروژه ساخت و نصب دستگاه‌های زباله‌سوز کوچک‌مقیاس در این روستاها اشاره کرد و توضیح داد: هدف اصلی ما از راه‌اندازی این دستگاه‌ها نه تنها دفع زباله‌های غیرقابل بازیافت، بلکه ایجاد انگیزه برای تفکیک و بازیافت در میان مردم است. این دستگاه‌ها با مجوزهای قانونی و با فناوری بومی ساخته شده‌اند.
وی افزود: پس از نصب این دستگاه در روستای لسکوکلایه، بزرگ‌ترین روستای بخش کیاشهر که پیش‌تر کوهی از زباله در حاشیه رودخانه و شالیزارها داشت، تحولات چشمگیری از جمله کاشت درخت، برداشت محصولات کشاورزی و بهبود وضعیت محیط‌زیست در محل دفع زباله به وقوع پیوسته است.
نارضایتی از کم‌کاری و مخالفت‌های بعضی نهادها
این فعال محیط زیست از نبود حمایت‌های لازم برخی نهادها و مخالفت‌های جریاناتی که منافع شخصی خود را در خطر می‌بینند، ابراز نارضایتی کرد و گفت: تغییر و تحول در این حوزه نیازمند درک صحیح، همت جمعی و عبور از مقاومت‌های فرهنگی و اداری است.
وی بر ضرورت استمرار آموزش، نهادسازی محلی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین تأکید کرد و خواستار تدوین برنامه‌های عملیاتی و ایجاد چشم‌انداز روشن برای مدیریت پسماند در استان گیلان شد.
پورموحد ضمن تأکید بر اینکه مدیریت پسماند در گیلان هنوز فاقد برنامه‌ریزی منسجم و چشم‌انداز روشن است، تصریح کرد: بسیاری از اقدامات صرفاً برای رفع تکلیف انجام می‌شوند و با مقاومت‌های ساختاری و منافع گروه‌های خاص مواجه هستیم که مانع پیشرفت طرح‌های پایدار در استان می‌شوند.
وی افزود: در مسیر آموزش و اعتمادسازی بارها با نامهربانی مواجه شده‌ایم آموزش‌گران می‌آیند و می‌روند، اما اعتماد در دل مردم باید ساخته شود و این فرآیندی دشوار است.
وضعیت بحرانی سوزاندن زباله در روستاها
مدیرعامل تعاونی پسماند پردازگر بوجاق با اشاره به افزایش غیرقانونی سوزاندن زباله بدون فیلتر در بسیاری از روستاها گفت: امروز در بسیاری از کوچه‌ها و حیاط خانه‌ها، زباله‌سوزی بدون فیلتر انجام می‌شود که به شکل مستقیم سلامت مردم و محیط زیست را تهدید می‌کند.
پورموحد با اشاره به اقدامات موفق روستای سالکده یادآور شد: ما آموزش تفکیک زباله را آغاز کردیم، مصرف پلاستیک را کاهش دادیم و پسماند تر را به چرخه کشاورزی و دام بازگرداندیم حتی مخازن زباله را جمع‌آوری کردیم تا عادت‌های غلط و ناپایدار سی ساله را اصلاح کنیم.
وی با اشاره به حمایت شهردار بندر کیاشهر و مشارکت مالی مردم در خرید دستگاه زباله‌سوز گفت: در سال ۱۴۰۰ آموزش‌ها را آغاز کردیم و تا سال ۱۴۰۱ هیچ زباله‌سوزی نداشتیم، اما پس از آن مردم خودشان خواستند و پای کار آمدند.
مدیریت پسماند روستایی قربانی بی‌عملی و منفعت‌طلبی است
«حسن نیک‌پی» فعال اجتماعی و از پیشگامان پروژه ساماندهی پسماند در روستاهای سالکده و لسکوکلایه در گفتگو با خبرنگار مهر با انتقاد از عملکرد برخی نهادهای اجرایی متولی و مقاومت‌های ساختاری، خواستار حمایت واقعی از جریان‌های مردمی و بازنگری در سیاست‌های اجرایی شد.
وی با لحنی انتقادی از بی‌عملی برخی دستگاه‌های مسئول سخن گفت و تصریح کرد: پنج سال است با خانواده‌ام هر هفته در این روستاها حضور دارم؛ نه به نیت مدال، نه برای بودجه بلکه برای ادای دین به طبیعت.
نیک‌پی با اشاره به انتقادهای اخیر برخی از فعالان محیط زیست که به جای نقد سازنده به تخریب اقدامات مردمی پرداخته‌اند، اظهار کرد: ما پیمانکار نیستیم، عاشق طبیعتیم اما متأسفانه از سوی برخی به جای کمک با تهمت و سنگ‌اندازی مواجه شده‌ایم حتی وقتی مشارکت مردم بالا رفت و دستاوردهای بصری ملموس شد برخی به‌جای همراهی، تخریب را در پیش گرفتند.
دپوی پنج‌متری زباله فاجعه‌ای که مهار شد
این کنشگر اجتماعی با یادآوری وضعیت اسفناک پیش از اجرای پروژه، گفت: در سال‌های گذشته دپوی زباله با ارتفاع پنج متر در کنار رودخانه و شالیزارهای آستانه‌اشرفیه فاجعه‌ای زیست محیطی بود اما امروز نه شیرابه‌ای داریم نه زباله‌ای که دفع نشده باشد.
وی افزود: این اتفاق نه با بودجه دولتی بلکه با آموزش، اعتمادسازی و عشق به خاک این مرز و بوم محقق شد.
نیک‌پی با انتقاد از ساختارهای معیوب مدیریتی و تجمیع نظارت و اجرا در یک نهاد گفت: چطور می‌شود هم ناظر بود و هم مجری؟ این ساختار فسادزا نه در ایران نه حتی در کشورهای توسعه‌نیافته آفریقا هم قابل دفاع نیست.
وی ادامه داد: طرح‌های ناکارآمدی که هیچ اثر میدانی ندارند، فقط برای گزارش‌های صوری نوشته می‌شوند و مانع رشد پروژه‌های مردمی می‌شوند.
زباله‌سوز یک ابزار برای تغییر رفتار
این فعال اجتماعی به تجربه نصب زباله سوزه‌ای کوچک‌مقیاس در سالکده و لسکوکلایه اشاره کرد و گفت: ما زباله‌سوز را نه برای حل نهایی مشکل بلکه به عنوان یک ابزار انگیزشی برای مردم آوردیم وقتی مردم دیدند زباله‌های ریجکتی به‌درستی سوزانده می‌شود انگیزه پیدا کردند تفکیک کنند بفروشند و در اقتصاد محلی سهیم شوند.
وی افزود: هیچ بودجه‌ای از دولت نگرفتیم؛ مردم، شهرداری و کنشگران دست در دست هم پای کار آمدند.
دعوت به مناظره شفاف
نیک‌پی با دعوت از مسئولان اجرایی، فعالان محیط‌زیست و رسانه‌ها برای برگزاری میزگردی شفاف اعلام آمادگی کرد تجربیات تیم خود را به اشتراک بگذارد و گفت: اگر اهل مناظره و گفتگوی شفاف هستند ما حاضریم نه برای اعتبار، نه برای رسانه؛ بلکه برای ادای دین‌مان به گیلان.
نیک‌پی با تأکید بر نقش بی‌بدیل زنان روستایی در اجرای طرح گفت: خانم‌های فرهنگی در این پروژه ستون‌های اصلی بودند با آموزش، الگوسازی و مشارکت فعالانه توانستند روح تازه‌ای به روستاها ببخشند.
وی افزود: ما نیازی به بودجه‌های کلان نداریم همین بانوان اگر آموزش ببینند و حمایت شوند می‌توانند موتور محرک توسعه روستایی در گیلان باشند.
عملکرد ضعیف نهادهای رسمی و حمله رسانه‌ای هدف‌دار
این کنشگر اجتماعی همچنین از عملکرد برخی رسانه‌ها و گزارشگران منتقد ابراز تأسف کرد و گفت: برخی به‌جای نقد سازنده، با هدف تخریب وارد شدند اگر همین انرژی را صرف ساماندهی پسماند استان کرده بودند، امروز حداقل ۱۰ روستا پاک‌سازی شده بود.
وی گفت: مدیریت پسماند در سالکده و لسکوکلایه از دل مردم و با نهادسازی محلی شکل گرفت امروز می‌توانیم با اطمینان بگوییم که مشارکت بالا رفته، تفکیک در مبدا نهادینه شده و حتی شیرابه هم وجود ندارد.
نیک پی بر ضرورت نیت خدمت در اجرای پروژه‌ها، گفت: اگر برای اجرای طرح مدیریت پسماند در یک روستای ۲۰۰ خانواری ۱۴۹ میلیون تومان مطالبه می‌شود من حاضر هستم ۳۰۰ میلیون تومان ضمانت‌نامه بانکی ارائه دهم تا نشان دهم این طرح‌ها باید با نیت خدمت اجرا شوند نه با هدف انتفاع.
وی افزود: طرحی که فقط یک سال دوام داشته باشد نمی‌تواند بحران پسماند در گیلان را پاسخگو باشد. ما پنج سال وقت گذاشتیم نه با شعار بلکه با عمل.
نیک‌پی سه اصل کلیدی برای موفقیت مدیریت پسماند روستایی را این‌گونه برشمرد: آموزش خانه‌به‌خانه برای تفکیک زباله و کاهش مصرف، ایجاد سیستم منظم جمع‌آوری زباله با حداقل دو بار مراجعه هفتگی و خرید زباله‌های ارزشمند و تأمین راهکار برای امحای زباله‌های غیرقابل بازیافت که هم‌اکنون زباله سوز کوچک‌مقیاس به عنوان راه‌حل محلی مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
مشارکت گسترده مردم؛ نتیجه اعتماد و عمل‌گرایی
نیک‌پی درباره مشکلات ناشی از پراکندگی زباله‌ها و شرایط سخت زندگی در روستاها گفت: ما نه مدرک داریم نه ادعا اما با تجربه و عشق به طبیعت توانستیم مشارکت ۷۰ درصدی مردم را جلب کنیم این مشارکت نتیجه اعتمادسازی و عمل‌گرایی بود، نه وعده‌های بی‌سرانجام.
وی در پایان ضمن تشکر از حمایت‌های استاندار گیلان تأکید کرد: هیچ سازمان دولتی بدون توانایی در جذب مشارکت مردمی نمی‌تواند در مدیریت پسماند موفق شود اگر دولت نتواند مردم را با خود همراه کند هیچ طرحی به نتیجه نخواهد رسید.
الگوی عملی و مردمی؛ مسیر متفاوتی برای مدیریت پسماند در گیلان
در سال‌های اخیر تلاش‌های انجام شده در روستاهای لسکوکلایه و سالکده الگویی عملی و مردمی برای مدیریت پسماند شکل داده که برخلاف بسیاری از طرح‌های دولتی بر پایه بودجه‌های کلان نبوده و با عشق، مشارکت و تجربه اجرا شده است.
در این مسیر با تکیه بر مشارکت مردمی، آموزش مستمر و اعتمادسازی محلی طرح‌هایی اجرا شده که برخلاف روش‌های رسمی و پرهزینه، بر بستر نهادسازی و باور به توان مردم شکل گرفته است.
منبع : خبرگزاری مهر